Verrassing! Zeventigste zeenaaktslak en derde boompjesslak voor Nederland

Boompjesslakken zijn een geslacht van zeenaaktslakken, met de wetenschappelijke genusnaam Dendronotus. In de Europese kustwateren en de rest van de wereld komen tenminste 48 soorten boompjesslakken voor. Nu blijkt dat drie daarvan ook in Nederland voorkomen, en niet twee zoals eerder gedacht. Dat bleek uit DNA-onderzoek van ARISE.

Op nieuwe slakken zout leggen

Het ARISE-project van Naturalis Biodiversity Center streeft ernaar de gehele Nederlandse biodiversiteit opnieuw in kaart te brengen. Daarbij wordt ook geprobeerd een DNA-profiel vast te leggen van alle in Nederland voorkomende meercellige planten en dieren. Peter van Bragt, vrijwilliger bij Naturalis en expert op het gebied van Nederlandse onderwaterfauna, verzamelde in 2020 boompjesslakken voor het ARISE-project. In eerste instantie werd gedacht dat het om een al bekende boompjesslak ging: de kleine boompjesslak (Dendronotus frondosus). Dankzij DNA-analyses van ARISE bleek echter dat het ging om een, zeer recent, in 2023 beschreven soort: Dendronotus keatleyae n. sp.. N. sp. staat voor ‘Nova species’ oftewel, nieuwe soort. Deze slak komt voor in de noordwestelijke Europese kustwateren. Qua uiterlijk komen de kleine boompjesslak en de Dendronotus keatleyae erg overeen. Vandaar dan ook de verwarring.

Verrassende naam voor een verrassende slak

Een Nederlandse zeeslak verdient ook een Nederlandse naam. Peter heeft direct een idee: “Om de communicatie over deze soort met iedereen in het Nederlandstalige gebied eenvoudiger te maken, stellen wij voor om deze soort de volgende Nederlandse naam te geven: de onverwachte boompjesslak”, vertelt Peter. “We kiezen voor deze naam omdat we dachten dat de Nederlandse populatie aan boompjesslakken door het vele wetenschappelijke onderzoek op dit gebied al helemaal en tot in detail was uitgeplozen. We hadden nooit verwacht dat er nog een soort, de onverwachte boompjesslak dus, aan onze faunalijst zou worden toegevoegd”, vult hij aan. Het is de zeventigste soort zeenaaktslak van Nederland.

Boompjesslakken in Nederland

We weten dat boompjesslakken in elk geval al sinds 1773 voorkomen in Nederland. Toen beschreef Leendert Bomme (1727-1788) voor het eerst een Nederlandse waarneming van een boompjesslak. Bomme was een koopman uit Middelburg met een grote interesse voor zeediertjes die hij onder andere aangespoeld op het strand of in het intergetijdengebied van onze kustwateren aantrof. Hij noemde de soort toen 'Het hartshoorn-gelijk getakte Zeeslakje'. Tot 2017 werd gedacht dat er slechts één soort boompjesslak in de Nederlandse kustwateren werd aangetroffen.

Tot de tweede boompjesslak van Nederland werd ontdekt: de grote boompjesslak (Dendronotus europaeus). Zoals de naam doet vermoeden kan deze soort relatief groot worden: tot circa twaalf centimeter. De andere twee Nederlandse soorten worden niet veel groter dan vijf centimeter. De uitwendige anatomie van de grote boompjesslak lijkt sterk op die van de andere twee soorten, maar naast zijn grotere afmetingen is hij ook te herkennen aan de karakteristieke voedselvoorkeur: de hydropoliep penneschaft, een soort neteldier. Daar wordt hij meestal op aangetroffen. De kleine en onverwachte boompjesslakken voeden zich met diverse andere soorten hydropoliepen en worden beiden in de Oosterschelde aangetroffen, samen zoekend naar soms hetzelfde voedsel.

De drie soorten boompjesslakken komen al langer voor in Nederland. Doordat de onverwachte en kleine boompjesslak zo veel op elkaar lijken, is de kans groot dat eerder gevonden kleine boompjesslakken dus eigenlijk onverwachts een andere soort zijn. Dit blijkt ook uit onderzoek in fotoarchieven. In 2003 en 2007 is de onverwachte boompjesslak al door sportduikers aangetroffen. Het lijkt er dus op dat deze soort veel vaker hier voorkomt dan de kleine boompjesslak. Ook de grote boompjesslak is waarschijnlijk al veel eerder aangetroffen. De eerste is vermoedelijk gevonden door de heer Bomme en betreft waarschijnlijk de zeenaaktslak die hij in 1775 beschreef. 

Onderzoek naar de Nederlandse biodiversiteit

Naturalis Biodiversity Center in Leiden, in samenwerking met het Westerdijk Instituut, Universiteit van Amsterdam, Universiteit Twente, en vele vrijwilligers, is sinds enkele jaren bezig met het Project ARISE. “We brengen de Nederlandse biodiversiteit in beeld door middel van de meest moderne technieken zoals radar, video en fotografie, maar ook door het verzamelen van planten en dieren en het analyseren van DNA-profielen van alle in Nederland aanwezige soorten”, aldus Peter. “Het is een enorm groot project en vooral het onderzoek naar onze mariene biodiversiteit is gecompliceerd. Voor dit soort onderzoek is de mariene onderwaterwereld veel minder toegankelijk dan de zoet- en bovenwatermilieus. Met de ontdekking van de onverwachte boompjesslak moeten we in ieder geval weer helemaal opnieuw beginnen met het in kaart brengen van het voorkomen van de drie soorten boompjesslakken in de Nederlandse kustwateren.”

Meer informatie

• De projectpagina van ARISE op de Naturaliswebsite.
• Het wetenschappelijke artikel Similar Ones Are Not Related and Vice Versa—New Dendronotus Taxa (Nudibranchia: Dendronotidae) from the North Atlantic Ocean Provide a Platform for Discussion of Global Marine Biodiversity Patterns) voor meer informatie over Dendronotus keatleyae.
• Blauwtipje.nl voor een volledig overzicht van de in Nederland aangetroffen zeenaaktslakken (Nudibranchia) en enkele andere hieraan gerelateerde soorten weekdieren (Mollusca).

Tekst en foto’s: Peter H. van Bragt en Jade Eversmann, Naturalis Biodiversity Center
Beeld: Peter H. van Bragt (leadfoto: een onverwachte boompjeslak uit de Oosterschelde waarvan de identiteit is bevestigd met DNA-onderzoek door het Naturalis ARISE-team); Leendert Bomme; fotoarchief Naturalis